โรคต่อมไร้ท่อ

โรคต่อมไร้ท่อ หรือโรคระบบต่อมไร้ท่อ (Endocrine disorders หรือ Endocrine disease) คือ โรคที่เกิดกับอวัยวะต่างๆในระบบต่อมไร้ท่อ (Endocrine system) ซึ่งอวัยวะในระบบต่อมไร้ท่อมักเป็นต่อมต่างๆที่กระจายอยู่ทั่วร่างกาย มีหน้าที่ช่วยกันทำงานเป็นเครือข่ายสร้างฮอร์โมนต่างๆ เพื่อควบคุมการทำงานทุกชนิดของร่างกาย รวมทั้งในด้านของเพศลักษณ์ การสืบพันธุ์ การตั้งครรภ์ และการเจริญเติบโตของทารกในครรภ์

อวัยวะ/ต่อมที่อยู่ในเครือข่ายของระบบต่อมไร้ท่อได้แก่ สมองส่วนที่เรียกว่า ไฮโปธาลา มัส (Hypothalamus เป็นสมองส่วนอยู่ลึกตรงกลางระหว่างสมองใหญ่ซ้ายและขวาที่เรียกว่า Diencephalon) ต่อมไพเนียล ต่อมใต้สมอง ต่อมไทรอยด์ ต่อมพาราไทรอยด์/ต่อมเคียงไท รอยด์ (Parathyroid gland ต่อมขนาดเล็กอยู่ใต้ต่อมไทรอยด์ มีหน้าที่หลัก คือ ควบคุมการทำ งานของแคลเซียม) ต่อมไทมัส (Thymus gland ต่อมอยู่ในช่องอกส่วนบน หน้าต่อหัวใจ มีหน้าที่เกี่ยวข้องกับระบบภูมิคุ้มกันต้านทานโรคของร่างกาย) ต่อมหมวกไต ตับอ่อน รังไข่ (ในผู้หญิง) และอัณฑะ (ในผู้ชาย)

ต่อมไร้ท่อ เป็นต่อมที่สร้างฮอร์โมนต่างๆ และฮอร์โมนจากต่อมไร้ท่อจะเข้าสู่กระแสโล หิตโดยตรง ไม่ต้องมีท่อนำส่ง จึงเป็นที่มาของชื่อ “ต่อมไร้ท่อ”

ต่อมไร้ท่อแต่ละชนิดจะสร้างฮอร์โมนที่แตกต่างกัน แยกกันทำหน้าที่ควบคุมการทำงานของเซลล์ต่างๆทั่วร่างกาย แต่ฮอร์โมนต่างๆเหล่านี้ จะมีความสัมพันธ์เกี่ยวโยงถึงกันเสมอ โดยทำงานร่วมกันเป็นเครือข่าย จึงส่งผลให้โรคของต่อมไร้ท่อมีความสัมพันธ์กันเสมอ ถึงแม้จะเกิดโรคกับต่อมไร้ท่อต่อมใดต่อมหนึ่งก็ตาม ก็จะกระทบถึงการทำงานของต่อมไร้ท่ออื่นๆได้ ซึ่งในที่สุดก็จะส่งผลถึงการทำงานผิดปกติของเซลล์ต่างๆทั่วร่างกาย

การทำงานของต่อมไร้ท่อ มักทำงานด้วยระบบ หรือ วงจร ที่เรียกว่า การป้อนกลับทางลบ หรือการควบคุมย้อนกลับแบบลบ (Negative feed back mechanism) เพื่อควบคุมปริมาณฮอร์โมนให้อยู่ในเกณฑ์พอดีต่อการใช้งานของร่างกาย (เกณฑ์ปกติ) โดยเมื่อร่างกายขาดฮอร์ โมน ภาวะขาดฮอร์โมนนั้นๆจะกระตุ้นให้เครือข่ายของการสร้างฮอร์โมนนั้นๆทำงานมากขึ้น ส่ง ผลให้มีการสร้างฮอร์โมนกระตุ้นการทำงานของต่อมไร้ท่อนั้นๆมากขึ้น เพื่อให้ต่อมไร้ท่อนั้นๆสร้างฮอร์โมนที่ขาดหายไปให้ได้เพียงพอต่อร่างกาย วนเวียนเป็นวงจรอยู่ตลอดเวลา

ตัวอย่างเช่น ในการทำงานของต่อมไทรอยด์ เมื่อร่างกายขาดไทรอยด์ฮอร์โมน ปริมาณไทรอยด์ฮอร์โมนที่ลดลง จะกระตุ้นให้สมอง ไฮโปธาลามัส สร้างฮอร์โมนกระตุ้นการทำงานของต่อมใต้สมองในส่วนควบคุมต่อมไทรอยด์ให้ทำงานมากขึ้น ต่อมใต้สมองส่วนนั้นจึงสร้างฮอร์โมนกระตุ้นการทำงานของต่อมไทรอยด์มากขึ้น ส่งผลให้ต่อมไทรอยด์ทำงานสร้างไท รอยด์ฮอร์โมนเพิ่มขึ้น จนเพียงพอต่อความต้องการของร่างกาย ซึ่งระดับไทรอยด์ที่ปกตินี้ ก็จะส่งสัญญาณกลับไปยัง สมองไฮโปธาลามัส ลดการสร้างฮอร์โมน ส่งผลลดการทำงานของต่อมใต้สมอง และต่อมไทรอยด์ ให้อยู่ในเกณฑ์ปกติ วนเวียนเป็นวงจรควบคุมให้การสร้างไทรอยด์ฮอร์โมนอยู่ในเกณฑ์ปกติ

ดังนั้นการผิดปกติของวงจรนี้ จึงเป็นสาเหตุหนึ่งของการเกิดโรคในระบบต่อมไร้ท่อ

โรคของต่อมไร้ท่อ พบเกิดได้ในคนทุกเพศทุกวัย ตั้งแต่เด็กแรกเกิดไปจนถึงผู้สูงอายุ โดยในเด็กแรกเกิด มักเป็นโรคที่เกิดจากความผิดปกติแต่กำเนิด หรือจากความผิดปกติทางพันธุกรรม เช่น โรคเบาหวานในเด็กและวัยรุ่น เป็นต้น

โรคของอวัยวะในระบบต่อมไร้ท่อที่พบได้บ่อยที่สุด คือ โรคเบาหวาน ที่เกิดจากการทำ งานผิดปกติของเซลล์ต่อมไร้ท่อของตับอ่อน

ส่วนโรคของต่อมไร้ท่ออื่นๆ เป็นโรคที่พบได้น้อยกว่าโรคเบาหวานมาก เช่น

• ภาวะประจำเดือนผิดปกติจากโรคของรังไข่ (เช่น โรคพีซีโอเอส)
• ภาวะนกเขาไม่ขัน
• โรคของต่อมไทรอยด์ (โรคต่อมไทรอยด์เป็นพิษ ภาวะขาดไทรอยด์ฮอร์โมน)
• โรคอ้วนที่เกิดจากการทำงานผิดปกติของต่อมหมวกไต หรือของต่อมใต้สมอง
• โรคเนื้องอกของต่อมหมวกไต ของต่อมใต้สมอง ของต่อมพาราไทรอยด์
• โรคเนื้องอกสมอง

โรคต่อมไร้ท่อมีสาเหตุ/ปัจจัยเสี่ยงจากอะไร?

สาเหตุของโรคต่อมไร้ท่อเกิดได้จาก

• สาเหตุจากมีฮอร์โมนเกินปกติ
• สาเหตุจากมีฮอร์โมนต่ำกว่าปกติ
• โรคมะเร็งของต่อมนั้นๆ
• และโรคออโตอิมมูน/โรคภูมิต้านตนเอง
• สาเหตุจากมีฮอร์โมนเกินปกติ ที่พบได้บ่อย คือ โรคต่อมไทรอยด์เป็นพิษ และโรคถุงน้ำรังไข่หลายๆใบ/โรคพีซีโอเอส (PCOS) ที่เป็นสาเหตุให้ไม่มีประจำเดือน นอกนั้น เป็นโรคพบได้ประปราย เช่น โรคต่อมหมวกไตทำงานเกิน (Cushing’ syndrome) โรคเนื้องอกของต่อมหมวกไต ชนิด Pheochromocytoma โรคเนื้องอกตับอ่อนชนิด Insulinoma โรคเนื้องอกต่อมพาราไทรอยด์ โรคเนื้องอกต่อมใต้สมองชนิด Prolactinoma หรือชนิด Acromegaly
• สาเหตุจากมีฮอร์โมนต่ำกว่าปกติ ที่พบบ่อย คือ โรคเบาหวาน และภาวะขาดไท รอยด์ฮอร์โมน นอกนั้น เป็นโรคที่พบได้ประปราย เช่น โรคเนื้องอกต่อมใต้สมอง ชนิด Pituitary adenoma โรคทางพันธุกรรมบางชนิดที่ทำให้ รังไข่ หรืออัณฑะทำงานต่ำกว่าปกติ (Hypogo nadism)
• โรคมะเร็งของอวัยวะในระบบต่อมไร้ท่อ ที่พบบ่อย คือ โรคมะเร็งต่อมไทรอยด์ ส่วนที่พบได้บ้าง คือ โรคมะเร็งตับอ่อน ที่พบได้ประปราย คือ โรคมะเร็งของต่อมไร้ท่อชนิดอื่นๆ เช่น ของต่อมหมวกไต หรือของต่อมใต้สมอง
• โรคออโตอิมมูน/โรคภูมิต้านตนเอง เป็นสาเหตุที่พบได้ไม่บ่อยนัก เช่น โรคต่อมไท รอยด์อักเสบชนิด Hashimoto และโรค เอสแอลอี (SLE)

อนึ่ง อวัยวะต่างๆในระบบต่อมไร้ท่อ มักไม่เกิดโรคจากการอักเสบติดเชื้อ

โรคต่อมไร้ท่อมีอาการอย่างไร?

อาการของโรคในระบบต่อมไร้ท่อ จะขึ้นกับว่าเป็นโรคที่เกิดกับต่อมไร้ท่ออะไร ทั้งนี้ โดย ทั่วไป คือ

• อาการจากโรคที่เกิดกับสมองส่วนไฮโปธาลามัส โรคที่เกิดเฉพาะกับสมองส่วนนี้พบได้น้อยมากๆ โดยทั่วไปจะเป็นโรคเนื้องอก หรือโรคมะเร็งสมองส่วนอื่นๆที่มีขนาดโตจนลุกลามเข้ามาในสมองส่วนนี้ ดังนั้น อาการจึงมักเป็นอาการของโรคเนื้องอกและมะเร็งสมอง ซึ่งส่วนใหญ่คือ อาการปวดศีรษะที่อาการรุนแรงเพิ่มอย่างต่อเนื่อง ร่วมกับอาจมีอาการ คลื่นไส้ อา เจียน ชัก และ/หรือ แขน/ขาอ่อนแรง (อัมพฤกษ์ อัมพาต)
• อาการที่เกิดจากโรคของต่อมไพเนียล มักเป็นโรคที่เกิดจากเนื้องอก หรือโรคมะเร็งของต่อมไพเนียล และมักพบในเด็ก และมักเป็นเด็กชาย ซึ่งต่อมไพเนียลมีหน้าที่เกี่ยวข้องกับการแสดงสัญลักษณ์ทางเพศ ดังนั้น อาการจากโรคของต่อมไพเนียล จึงมักเป็นอาการที่เด็กเจริญเป็นวัยรุ่นก่อนวัย เช่น มีหนวด หรือมีนมตั้งเต้าตั้งแต่ยังเป็นเด็กเล็กหรือเป็นเด็กโต เป็นต้น
• อาการที่เกิดจากโรคของต่อมใต้สมอง อาการของโรคต่อมใต้สมอง มักเกิดจากโรคเนื้องอก ส่วนน้อยมากเกิดจากโรคมะเร็ง ซึ่งอาการจะมีได้หลากหลายมาก เพราะต่อมใต้สมองควบ คุมการทำงานของต่อมไร้ท่ออื่นๆ (เช่น ต่อมไทรอยด์ รังไข่หรืออัณฑะ) เช่น อาการจากภาวะขาดไทรอยด์ฮอร์โมน อาการประจำเดือนผิดปกติ การมีบุตรยาก หรือนกเขาไม่ขัน
• อาการที่เกิดจากโรคของต่อมไทรอยด์ เช่น ต่อมไทรอยด์โต มีเนื้องอกต่อมไทรอยด์ ต่อมไทรอยด์เป็นพิษ ภาวะขาดไทรอยด์ฮอร์โมน และโรคมะเร็งต่อมไทรอยด์
• อาการที่เกิดจากโรคของต่อมพาราไทรอยด์ คือ อาการชักจากการมีภาวะแคลเซียมในเลือดต่ำ มักเกิดจากเซลล์ต่อมพาราไทรอยเจริญเกินปกติ จึงสร้างฮอร์โมนพาราไทรอยด์สูงเกินปกติ (Parathyroid hyperplasia) หรือ เนื้องอกต่อมพาราไทรอยด์
• อาการที่เกิดจากโรคของต่อมไทมัส ซึ่งมักเกิดจากโรคเนื้องอกของต่อมไทมัส (Thymoma) ซึ่งอาการคือ แน่นหน้าอก หายใจลำบาก และโรคกล้ามเนื้ออ่อนแรงเอมจี (Myastenia gravis) ซึ่งมีอาการสำคัญ คือ กล้ามเนื้อทั่วร่างกายอ่อนแรงเมื่อต้องออกแรง แต่จะกลับเป็นปกติเมื่อหยุดออกแรง
• อาการที่เกิดจากโรคของตับอ่อน คือ อาการของโรคเบาหวาน
• อาการที่เกิดจากโรคของต่อมหมวกไต ซึ่งเป็นโรคที่พบได้เพียงประปราย อาจจากเซลล์ต่อมหมวกไตเจริญเกินปกติ หรือมีเนื้องอก อาการที่อาจพบได้ เช่น โรคอ้วน อ่อนเพลียมาก เกลือแร่ในร่างกายไม่สมดุล หรือมีความดันโลหิตสูง
• อาการที่เกิดจากโรคของรังไข่ ที่พบบ่อย คือจากโรคพีซีโอเอส ซึ่งอาการพบบ่อย คือ ภาวะขาดประจำเดือน และมีบุตรยาก
• อาการที่เกิดจากโรคของอัณฑะ มักเกิดจากอัณฑะฝ่อ ซึ่งอาการที่พบได้ คือ นกเขาไม่ขัน

แพทย์วินิจฉัยโรคต่อมไร้ท่อได้อย่างไร?

แพทย์วินิจฉัยโรคทางต่อมไร้ท่อได้จาก ประวัติอาการ ประวัติการเจ็บป่วยทั้งในอดีตและในปัจจุบัน การตรวจร่างกาย การตรวจเลือดและ/หรือการตรวจปัสสาวะเพื่อหาระดับฮอร์โมนต่างๆ การตรวจภาพอวัยวะที่สงสัยว่ามีโรคด้วย อัลตราซาวด์ เอกซเรย์คอมพิวเตอร์ และ/หรือ เอมอาร์ไอ และบ่อยครั้ง คือ การตัดชิ้นเนื้อจากต่อมที่เกิดโรคเพื่อการตรวจทางพยาธิวิทยา

รักษาโรคต่อมไร้ท่ออย่างไร?

แนวทางการรักษาโรคทางต่อมไร้ท่อ คือ การรักษาสาเหตุ และการรักษาตามอาการ

• การรักษาตามสาเหตุ เช่น การให้ฮอร์โมนชดเชยเมื่อเกิดจากการขาดฮอร์โมน การให้ยาต้านฮอร์โมนเมื่อเกิดจากการมีฮอร์โมนเกิน การผ่าตัด ยาเคมีบำบัด และ/หรือ รังสีรักษา เมื่อเกิดจากโรคเนื้องอก หรือโรคมะเร็ง
• การรักษาตามอาการ เช่น การให้ยาแก้ปวดเมื่อมีอาการปวด การให้ยาลดความดันโลหิตเมื่อมีภาวะความดันโลหิตสูง เป็นต้น

โรคต่อมไร้ท่อรุนแรงไหม? มีผลข้างเคียงไหม?

ความรุนแรงของโรคต่อมไร้ท่อขึ้นกับสาเหตุ และขึ้นกับว่าเป็นโรคของต่อมอะไร เช่น เมื่อสาเหตุเกิดจากโรคมะเร็ง ความรุนแรงโรคจะสูง หรือเมื่อเกิดโรคกับสมองไฮโปธาลามัส ความรุนแรงโรคจะสูง เป็นต้น

ในโรคที่เกิดจากเนื้องอก หรือโรคมะเร็ง ถ้าผ่าตัดก้อนเนื้อ หรือก้อนมะเร็งไม่ได้ ความรุนแรงโรคจะสูงกว่าการผ่าตัดก้อนเนื้อออกได้

นอกจากนั้น ความรุนแรงโรคจะเช่นเดียวกับในโรคอื่นๆ คือ ขึ้นกับสุขภาพโดยรวมของผู้ ป่วย และอายุ โดยในเด็กเล็ก และผู้สูงอายุ ความรุนแรงโรคจะสูงกว่าในวัยอื่นๆ

อนึ่ง โรคของต่อมไร้ท่อ มักเป็นโรคเรื้อรัง และดังกล่าวแล้วว่า ฮอร์โมนมีส่วนสำคัญในการทำงานของเซลล์ทุกเซลล์ในร่างกาย ดังนั้นผู้ป่วยโรคต่อมไร้ท่อ จึงมักมีปัญหาในด้านคุณ ภาพของชีวิต และมักจำเป็นต้องได้รับการดูแลรักษาจากแพทย์ พยาบาลตลอดชีวิต

ดูแลตนเองอย่างไร? ควรพบแพทย์เมื่อไร?

การดูแลตนเองที่สำคัญ คือ เมื่อมีอาการผิดปกติต่างๆ และอาการไม่ดีขึ้นภายในระยะ เวลาประมาณ 1 สัปดาห์หลังการดูแลตนเอง หรือถ้าอาการเลวลง ควรรีบพบแพทย์เสมอ และเมื่อได้รับการวินิจฉัยว่าเป็นโรคทางต่อมไร้ท่อ การดูแลตนเองและการพบแพทย์ คือ

• ปฏิบัติตามแพทย์พยาบาลแนะนำ กินยาต่างๆที่แพทย์แนะนำให้ครบถ้วน ถูกต้อง ไม่ขาดยา
• รักษาสุขอนามัยพื้นฐาน (สุขบัญญัติแห่งชาติ) เพื่อสุขภาพกายและสุขภาพจิตที่แข็งแรง เพราะความผิดปกติในฮอร์โมนทุกชนิดจะส่งให้ร่างกายมีภูมิคุ้มกันต้าน ทานโรคต่ำลง จึงติดเชื้อได้ง่าย และเนื่องจากดังกล่าวแล้วว่า โรคทางต่อมไร้ท่อจะเป็นโรคเรื้อรัง ดังนั้นจึงมักมีผลกระทบต่อสุขภาพจิตเสมอ
• กินอาหารมีประโยชน์ 5 หมู่ให้ครบถ้วนในทุกๆวัน ในปริมาณให้เหมาะสมกับการใช้พลังงานของร่างกาย เพื่อให้มีสุขภาพแข็งแรง และป้องกันโรคอ้วน
• พบแพทย์ตามนัดเสมอ และรีบพบแพทย์ก่อนนัดเมื่อมีอาการผิดปกติไปจากเดิม หรือเมื่ออาการต่างๆเลวลง หรือเมื่อกังวลในอาการ

มีการตรวจคัดกรองโรคต่อมไร้ท่อไหม?

โดยทั่วไป ยังไม่มีวิธีตรวจคัดกรอง (ตรวจให้พบโรคตั้งแต่ยังไม่มีอาการ) โรคทางต่อมไร้ท่อ ยกเว้น โรคเบาหวาน ซึ่งสามารถตรวจคัดกรองได้จากการตรวจน้ำตาลในเลือดในการตรวจสุขภาพประจำปี

ป้องกันโรคต่อมไร้ท่อได้อย่างไร?

เมื่อดูจากสาเหตุ โรคทางต่อมไร้ท่อเป็นโรคที่ยังไม่มีวิธีป้องกัน ยกเว้น โรคเบาหวาน ซึ่งการป้องกันสำคัญ คือ ป้องกันการเกิดโรคอ้วนและน้ำหนักตัวเกิน โดยการจำกัดการกิน อาหารไขมัน อาหารเค็ม อาหารแป้งและน้ำตาล ร่วมกับการออกกำลังกายสม่ำเสมอตามควรกับสุข ภาพทุกๆวัน

นอกจากนั้น เพื่อลดความรุนแรงของโรค ควรมีการตรวจสุขภาพประจำปีเพื่อตรวจคัดกรองโรคเบาหวาน เพื่อการรักษาควบคุมโรคตั้งแต่ในระยะยังไม่มีอาการ เพราะการควบคุมโรคจะมีประสิทธิภาพมากกว่าการรักษาเมื่อเกิดอาการแล้วเป็นอย่างมาก